16.09.2020. Endurheimt birkiskóga á Íslandi
Í ár eru hundrað ár frá því að bændur í Fljótshlíð og kirkjan í Odda gerðu samning við Skógræktina um beitarfriðun Þórsmerkur. Þá einkenndist svæðið af birkitorfum umkringdum uppblásnu og gróðursnauðu landi. Nú er Þórsmörkin nær alþakin skógi og einn eftirsóttasti útivistarstaður landsins. Það er árangurinn af merkilegu frumkvæði heimamanna og samstarfi opinberra stofnana, félagasamtaka og almennings.
Birkiskógar eru og voru eitt af lykilvistkerfum landsins. Talið er að við landnám hafi birkiskógar þakið að minnsta kosti 25% landsins en nú þekja þeir aðeins um 1,5% þess. Leifar hinna fornu birkiskóga er að finna víða um land. Leiða má rök að því að skógarnir hafi verið ein af forsendum þess að Ísland væri byggilegt sökum jákvæðra áhrifa þeirra á verndun, uppbyggingu og frjósemi jarðvegs, nærviðri, vatnsmiðlun, áfallaþol landsins og frjósemi vatnavistkerfa. Trjágróður þolir mikið áfok og öskufall án þess að bíða skaða af og hindrar frekari dreifingu ösku og áfoksefna, eins og sýndi sig í Þórsmörk þegar Eyjafjallajökulsgosið stóð yfir og í kjölfar þess.
Uppbygging jarðvegs er að miklu leyti háð frumframleiðni vistkerfa og skógar, ásamt votlendi, hafa mesta frumframleiðni innlendra þurrlendisvistkerfa. Í þessum vistkerfum er þykknun jarðvegs hröðust sem og uppbygging kolefnisforða og frjósemi. Auðugt jarðvegslíf birkiskóga hefur jákvæð áhrif á hringrás næringarefna og uppbyggingu og frjósemi jarðvegs. Skjól sem skógurinn veitir dregur úr vindkælingu, sem gerir ræktun auðveldari og hefur jákvæð áhrif á búpening, til dæmis vaxa lömb sem njóta skjóls mun hraðar en lömb sem gera það ekki. Skógar safna í sig snjó á vetrum og skógarjarðvegur getur geymt mikið vatn. Skógurinn bætir því vatnsmiðlun, þ.e. dregur úr sveiflum í vatnsbúskap og flóðum sem valda jarðvegsrofi og útskolun næringarefna. Lífríki straumvatna er að miklu leyti háð framleiðni vistkerfa á bökkum þeirra. Lauf trjágróðurs sem fellur í ár og læki er ein helsta undirstaða smádýralífs sem er undirstaða fiskistofna. Hér við bætist að lífríki birkiskóga er auðugt á íslenskan mælikvarða og erfðabreytileiki íslenska birkisins verulegur, til dæmis virðist næmi gagnvart vissum skaðvöldum vera mismikið hjá mismunandi stofnum birkis.
Hér á landi hefur verið unnið merkilegt starf við verndun og endurheimt birkiskóga. Endurheimt skóga í og við Þórsmörk er gott dæmi um það. Birkiskógur í Þórsmörk og næsta nágrenni var um 200 ha um þarsíðustu aldamót. Þá var mikil jarðvegseyðing á svæðinu. Samkvæmt mælingum árið 2011 var flatarmál skógarins þá um 1200 ha (>10% þekja) og nær engin jarðvegseyðing. Þess utan var gisnara birki að vaxa víða um svæðið á hundruðum ha lands. Útbreiðsluaukning skógarins var hæg allt fram til ársins 1995, eða um 1% á ári að jafnaði, enda var landið ekki fullfriðað fyrir beit fyrr en árið 1990 og síðustu áratugirnir þar á undan voru kaldir. Eftir það stóreykst útbreiðsluhraðinn og var um 6% á ári fram til ársins 2011 (mynd 1).
Mynd 1. Flatarmál (ha) birkiskóga á Þórsmerkursvæðinu.
Útbreiðsla birkis á Þórsmerkursvæðinu takmarkast annars vegar af því hversu fjöllótt það er, þó reyndar finnist birki þar í rúmlega 600 metra hæð, og hins vegar af beit utan friðaðs lands. Ef þessar takmarkanir væru ekki fyrir hendi mætti ætla að útbreiðsluhraðinn væri mun meiri. Reynslan af landnámi birkis á Skeiðarársandi sýnir einnig mikinn dreifingarmátt birkisins. Þar fundust fyrstu birkiplönturnar árið 2004 en nú er þar að vaxa upp einn af stærstu birkiskógum landsins.
Ljóst er að breyting Þórsmerkur frá því að vera að mestu rofið mólendi og opnar moldir yfir í birkiskóg hefur gjörbreytt kolefnisjöfnuði svæðisins. Rofið land losar verulegt kolefni þegar jarðvegsleifar rotna en þegar það klæðist skógi snýst dæmið við. Engar rannsóknarniðurstöður hafa verið birtar um losun og bindingu kolefnis í Þórsmörk, en mælingar frá öðrum svæðum benda til þess að kolefnisbinding birkis í landgræðslu sé á bilinu 1-5 tonn af CO2 á ha á ári.
Sá árangur sem náðist í Þórsmörk er merkilegur, enda er hann einstakt dæmi um endurheimt vistkerfa. Ferðamaður sem gengur um Þórsmörk í dag lætur sér ekki detta annað í hug en að þannig hafi Mörkin alltaf verið, myndarlegur birkiskógur iðandi af lífi. Gamlar myndir segja aðra sögu; fyrir nokkrum áratugum voru birkikræklur á rofabörðum eitt af einkennum Þórsmerkur. Endurheimt Þórsmerkur er einnig gott dæmi um árangur af samstarfi margra aðila. Heimamenn áttu frumkvæðið að beitarfriðun; Skógræktin og síðar Landgræðslan sáu síðan um að girða landið og græða upp örfoka svæði í góðu samstarfi við félagasamtök og almenning.
Hekluskógar byggja á svipaðri hugmyndafræði. Þar hafa opinberar stofnanir með öflugri liðveislu heimamanna stuðlað að friðun svæðisins, uppgræðslu örfoka lands og gróðursetningu birkis í litlar eyjar víðs vegar um svæðið þaðan sem það mun síðar dreifast út með fræi. Þar er meginmarkmiðið að hefta fok ösku frá Heklu og vernda byggðir og vistkerfi.
Í Aðgerðaráætlun stjórnvalda í loftslagsmálum 2018-2030 er kveðið á um umfangsmikið átak við endurheimt birkiskóga og kjarrlendis og er það í takt við Heimsmarkmið Sameinuðu þjóðanna um sjálfbæra þróun þar sem lögð er áhersla á endurheimt raskaðra vistkerfa. Nú í haust munu Landgræðslan og Skógræktin ýta úr vör átaki til að endurheimta birkiskóga landsins. Reynslan frá Þórsmörk, Hekluskógum og Skeiðarársandi hefur sýnt að með samstarfi stofnana, félagasamtaka, almennings og móður náttúru má stórefla útbreiðslu birkis. Við viljum því hvetja almenning til að leggja góðu málefni lið og taka þátt í þjóðarátaki í söfnun og dreifingu birkifræs. Nánari upplýsingar um verkefnið er að finna á birkiskogur.is
Höfundar eru: Guðmundur Halldórsson, sérfræðingur hjá Landgræðslunni, og Brynjar Skúlason, sérfræðingur hjá Skógræktinni.
Landgræðslan
Starfsstöðvar
Starfsmenn
Um okkur
Rafrænir reikningar
Skýrslur
Leiðbeiningar
Landupplýsingar
Landbótasjóður
Gæðastýring í sauðsfjárrækt
Bændur græða landið
Varnir gegn landbroti
Endurheimt votlendis
Hagagæði
GróLind
Lagaumhverfi
Auglýsingar
Aðalskrifstofa | Gunnarsholti | 851 Hella | Sími 488-3000 | Netfang land@land.is | Rafrænir reikningar | Kt: 710169-3659
